80 jaar na de oprichting van het Entjudungsinstitut in Eisenach
overgenomen uit ‘Berichten van de Antwerpse Contactgroep voor Joods-Christelijke Betrekkingen’ (ACJCB) – december/januari 2018-2019 — Danny Rouges
Midden in Duitsland voorbij Kassel ligt Eisenach, van ver te herkennen aan de typische vorm van de burcht naast de stad. Het was daar op de Wartburg dat Luther zijn vertaling maakte van de Nieuwe Testament naar het Duits. In het jubileumjaar van de Reformatie in 2017 heeft de stad een transformatie ondergaan met voetgangerszone, enz. Op de Markt staat de prachtige Joriskerk, de Georgenkirche . Dit is de kerk waar Luther gepredikt heeft en Johann Sebastian Bach gedoopt werd. Ter ere van hem staat in de inkom van de kerk een overgroot bronzen beeld waar bewonderaars over één van zijn schoenen wrijven (!) en waar, toen wij er waren een vaasje met bloemen naast stond. Voor het jubileumjaar was de kerk al helemaal gerestaureerd. Het originele doopvont staat er nog, en aan de galerijen zijn zoals in veel protestantse kerken Bijbelteksten aangebracht.
En daar was iets mee. Alles lijkt vandaag heel mooi tot men ze gaat lezen, bvb. 1 Cor. 16: 3 „wees waakzaam, volhard in het geloof, wees moedig (männlich staat hier) en sterk“ (het vervolg: „alles wat u doet, moet u met liefde doen“ heb ik niet gevonden), of bvb. 1 Cor. 4:. 20 „want het koninkrijk van God bestaat niet uit woorden, maar uit kracht „ of over Apollos die Joden in het ongelijk stelde … (Hand. 18: 28). Van de 22 teksten zouden er in 1940 12 door andere vervangen zijn. Tien daarvan kwamen uit de Tenach en twee uit het NT waarin over Mozes of over Israël gesproken worden[1]. Hier is niet uit de klassieke lievelingsteksten geput, maar het valt tot vandaag op dat er hier een andere keuze was gemaakt.
Dit alles is slechts onlangs ontdekt – tijdens de restauratie vond men de originele dokumenten waarmee een aannemer in de oorlogstijd de bijbelteksten op de panelen in de kerk moest bijwerken – en op dit ogenblik wordt nog gekeken hoe men de eerdere teksten terug gaat plaatsen. We zijn in contact met de predikant.
In hetzelfde Eisenach werd al op 4 april 1939 het ‚Entjudungsinstitut‘ opgericht werd waarvan het de bedoeling was om alle tekens van het jodendom in theologie, Bijbel en in de kerkzang te doen verdwijnen (cfr. o.a. „Die Judenreine deutsche evangelische Kirchenmusik“). Met een team van 200 mensen zou de nieuwtestamenticus Walter Grundmann in het Instituut gewerkt hebben. Ook na de oorlog heeft hij verder een verantwoordelijke functie in de kerk gehad. Volgens mijn informatie worden nog steeds bloemen op zijn graf gezet. De dichteres Luise von Strauss und Torney, die trouw had gezworen aan Hitler, kreeg de opdracht om een vijfde evangelie op te stellen op basis van de 4 evangeliën en maar dan nu serieus uitgezuiverd. Jezus wird ontdaan van zijn Jood-zijn en werd een Ariër. Ook een ‚passende‘ nieuwe catechismus wordt opgesteld waarbij weer alle Joodse elementen moesten ontbreken. Reeds in 1941 werd met het „Volkstestament“ een ontjoodst Nieuw Testament uitgebracht met als titel „Die Botschaft Gottes“. Een jaar na de oprichting van het Instituut werd de Georgenkirche aangepakt en de panelen vervangen.
Niet overal waar bijbelteksten bij gesleurd worden zit alles dus gezond. Het gaat er niet om om te kiezen wat voor ons van pas komt, wat mooi klinkt, en voor ons een bekend verhaal is, maar wat de boodschap achter de teksten is. Daarvoor zal moeten gestudeerd worden. [2]
Deze anti-Joodse stemming is in de christelijke wereld sinds de 4de eeuw aanwezig. Op het toneel was er voor twee protagonisten niet voldoende plaats. Maar nu werd dit door een gedeelte van de kerk, de Deutsche Christen, dat zich op sleeptouw liet nemen door het naziregime massaal doorgevoerd. Men meende op het Eerste Testament geen beroep te moeten doen. Gelukkig was er toen ook verzet, maar die kregen het ook in de kerk bijzonder moeilijk. Deze beweging werd de ‘Bekennende Kirche’, de Belijdende kerk, met bvb. Karl Barth (inspirator van de Theologische verklaring van Barmen in 1934) , Martin Niemöller en Dietrich Bonhoeffer. Zij werden uitgewezen of opgesloten in concentratiekampen. Een aantal van hen kwam om het leven. De Bekennende Kirche was betrokken bij een aantal vormen van verzet, met name bij het verbergen van joden.
Aan het bestaan van het Entjudungsinstitut werd in het verleden al aandacht besteed maar gezien het dit jaar 80 jaar geleden opgericht werd, zal er speciale aandacht naar gaan. In Eisenach wordt in het Lutherhaus vanaf 20 september 2019 een extra tentoonstelling opgezet. Daar zal het materiaal dat door historicus Hans Prolingheuer DAS KIRCHLICHE „ENTJUDUNGSINSTITUT“ 1939 BIS 1945 IN DER LUTHERSTADT EISENACH [3] naar boven gespit werd, handig kunnen gebruikt worden. Hij beschreef het oprichtingsfeest met heel het programma toen, de lijsten met medewerkers, de thema’s waarrond gewerkt werd zoals:
- Onderzoek vanuit het racisme naar het ontstaan van het christendom
- uitwerking van duidelijke principes voor het begrijpen van kunstwerken, oudtestamentische personen, symbolen en teksten
- onderzoek naar de Joodse invloed op het ontstaan van de katholieke kerk en de ontwikkeling van vroomheid, dogma, eredienst, recht en geloofsleer
- onderzoek naar de samenhang tussen de Reformatie en de theologie van Paulus
- de houding duidelijk maken van grote Duitse religieuze persoonlijkheden tegenover het Jodendom (Luther, Herder, Stöcker, enz.)
- onderzoek naar de geschiedenis van de katholieke en protestantse missie en zending onder Joden
De belangrijkheid van deze tentoonstelling is duidelijk. Het betreft een houding – in en buiten de kerk – die nog altijd aanwezig is, en wij willen daar graag in onze kolommen voor verwittigen. Indien u die kant van Duitsland uitgaat, dan bevelen wij deze tentoonstelling ten volle aan. Wat toen gebeurde is weinig geweten maar bewijst waar het naartoe kan gaan als men niet oppast. Een manier dus om onze samenleving gezond te houden. Men wil de tentoonstelling openen op 20 september 2019 en ze zal opgesteld blijven tot eind 2021. Hieronder de flyer:
Op dit ogenblik worden nog foto’s, getuigenissen, voorwerpen, herinneringen opgevraagd. Een brochure met meer uitvoerige documentatie wordt binnenkort beschikbaar.
In de Georgenkirche worden van 19 tot zondag 22 september ter gelegenheid van deze tentoonstelling in het Lutherhaus een aantal feestelijkheden opgezet onder de titel: Achava – Broederschap; hierbij een feestconcert, optredens in scholen, de opening in het museum op grootscherm in een tent, wandelingen in de stad op zoek naar Joodse sporen, het gezamenlijk inzetten van de sabbat met kidoesj door Rabbijn Alexander Nechama uit Dresden, een straatfeest in de stad, op zondag een feest-eredienst met prediking door dr. Margot Kässmann en het synagogekoor uit Leipzig, en een podiumgesprek over antisemitisme. Dit alles uit het voorlopig programma. We houden u verder op de hoogte.
D. Rouges
Noot: in een verklaring werd door de EKD in Darmstadt in 1947 schuld bekend; daarover meer in H. Prolingheuer: Wir sind in die Irre gegangen, Die Schuld der Kirche unterm Hakenkreuz, uitg. Pahl-Rugenstein, Köln 1987 (met vanaf p. 117: das fortwährende Defizit- die Judenfrage)
[1] Na het ontdekken daarvan is extra over deze teksten in de eredienst gepreekt; de eerste werd gegeven door Rabbijn Tovia Ben-Chorin, zoon van Shalom Ben-Chorin, een belangrijke stem destijds in het Duits joods-christelijk gesprek.
[2] Een voorbeeld daarvan is bvb. het christelijke gebruik van het boek Prediker, waarbij men niet verder komt dan het te klasseren als wijsheidsliteratuur – alles is ijdelheid en lucht – en dan nog als een vreemd boek , helemaal anders dan de rest van de teksten – en waarbij dan de boodschap in het NT tenminste veel duidelijker is. Maar dan blijkt dat Prediker/Qohelet gelezen wordt bij het Soekot/Loofhuttenfeest als één van de 5 feestrollen (!), als was het om bij dit oogstfeest dat Loofhutten is de godsdienstige context niet te verliezen. Dat men door de vreugde met de opbrengst van de oogst niet naast de schoenen moet gaan lopen.
[3] Deze belangrijke tekst van 26 pp. is als pdf op het internet na te lezen.