In de vierde cantate van het Kerstoratorium wordt ‘de weg naar binnen’ ingeslagen, d.w.z. – naar toenmalige opvattingen: het hart moet geopend worden voor de nieuwgeboren Heer. Dat gebeurt in deze cantate heel nadrukkelijk. Nadat de evangelietekst is geciteerd (Lukas 2,21 – Jezus krijgt nu officieel de naam die de engel Maria had ingefluisterd: Jeshua… “de Heer redt”), gaan de zangers mediteren over de betekenis van deze ‘zoete naam’ . De sopraan zingt een koraal, en de bas belijdt wat die naam voor hem betekent. En, kijk, nu gebeurt er iets vreemds in de partituur, neen niet bij de muzieknoten, maar in de tekst die Bach onder de noten schrijft.
| Immanuel, o süßes Wort! Mein Jesus heißt mein Hort, mein Jesus heißt mein Leben. Mein Jesus hat sich mir ergeben, mein Jesus soll mir immerfort vor meinen Augen schweben. Mein Jesus heißet meine Lust, mein Jesus labet ♡ und Brust. | Immanuel1, wat een zoet woord! Mijn Jezus, is mijn toeverlaat mijn Jezus is mijn leven. Mijn Jezus heeft zich mij gegeven, mijn Jezus zal mij nu voortaan voor mijn ogen zweven. Mijn Jezus is mijn lust, mijn Jezus laaft ♡ en (in)borst. |
Hier het recitatief: https://www.youtube.com/watch?v=WIb6iwt3XeM&t=390s
Ah ja, merkt een slimme musicoloog op2, Bach had geen plaats meer aan het eind van de regel, om het woord voluit te schrijven, dus heeft hij het symbool gebruikt. Zou kunnen (hoewel Bach een meester is ins het afkorten van tekst om die onder de noten te plaatsen). Maar deze keer is meer aan de hand: Vanaf dit moment vervangt Bach in deze cantate elke keer het zelfstandig naamwoord “Hertz” (enkelvoud), door het symbool.3 Kijkt u maar mee: In de Echo-aria (Flößt, mein Heiland, flößt dein Namen) valt het woord niet, maar in het reciet nadien (Wohlan, dein Name soll allein in meinem Hertzen sein) duikt het weer op.4. Het is opnieuw de bas die de tekst zingt. Het is zijn reactie op de schone keten aan epitheta die de sopraan Jezus toezingt (in het koraal):
| Jesu, meine Freud und Wonne, meine Hoffnung, Schatz und Teil, mein Erlösung, Schmuck und Heil, Hirt und König, Licht und Sonne… So will ich dich entzücket nennen, wenn Brust und ♡ zu dir vor Liebe brennen. | Jezus, mijn vreugde, mijn lust, mijn hoop, mijn schat, mijn deel, Mijn verlossing, sieraad, heil, herder, koning, licht en zon… Ja, zo wil ik u vol verrukking noemen als binnen in mij het ♡ van liefde voor u brandt. |
Ja, excuses, Bach heeft er een beetje een knoeiboel van gemaakt (Bach was ook maar een mens). Hij had de tekst blijkbaar te snel onder de noten geplaatst en moest vervolgens “wenn Brust und Hertz zu” nog tussen “nennen” en “dir” proppen. Dus doorhalen en erboven schrijven. En dan is er ook nog een correctie in de muzieknoten, zo te zien. Dus sorry voor de chaos, maar er staat wel degelijk weer een symbool ipv een uitgeschreven “Hertz”. https://www.youtube.com/watch?v=WIb6iwt3XeM&t=866s
Is het nog steeds ruimtegebrek? Zou nog steeds kunnen, ware het niet dat in de pièce de résistance van deze cantate, de hieropvolgende aria van de tenor: Ich will nur dir zu Ehren leben, Bach alle tijd en ruimte heeft om het woord ‘Hertz’ voluit te schrijven en het niet doet. En dat tot twee keer toe. Na de tekst reproduceer ik eerst de hele pagina, dan de laatste keer ‘met ondertiteling’.
| Ich will nur dir zu Ehren leben, mein Heiland, gib mir Kraft und Mut, daß es mein ♡ recht eifrig tut! | Ik wil enkel U ter ere leven, mijn Heiland, geef mij kracht en moed dat mijn ♡ dit met oprechte ijver doet! |
U ziet het: zeker de eerste keer op deze pagina had Bach ruimte genoeg om ‘Hertz’ voluit te schrijven. Ook daar tekent hij echter het symbool.
Conclusie
Wat is nu de diepe betekenis hiervan, vraagt u zich af, de diepe zin? Welnu, die is er niet (tenzij u ‘m ziet, natuurlijk). Wellicht vond Bach het wel ‘aardig’, nadat hij het de eerste keer had gedaan. Mensen doen – godzijdank – ook wel eens dingen die geen diepe betekenis hebben, zomaar, maar die – eens gedaan – een glimlach ontlokken.
Nieuwjaar 2025, Dick Wursten.
met dank aan Martin Petzoldt, Bach-Kommentar Bd. II, die de aanwezigheid van dit symbool in de tekst opmerkt (niet als eerste, maar voor mij wel).
Alle afbeeldingen BWV 248
https://www.bach-digital.de/receive/BachDigitalSource_source_00000850
- met-ons-God
- Markus Rathey, Johann Sebastian Bach’s Christmas Oratorio, 2016, only signals the presence of the ‘drawing of a small heart’ here.
- Martin Petzoldt, Bach-Kommentar II, p. 213, signals the presence in all three pieces of this cantata. Hij onthoudt zich van commentaar over de aanleiding/reden.
- Symbool niet in de openingszin want ‘Hertzen’ is een 3de naamval. Dat zou “♡-en” zijn, dat is weinig zinvol, c.q. niet mooi