Met Bach naar de muziekmis

In de Lutherse traditie is de rol van muziek in ‘de mis’ bijzonder belangrijk geworden. Muziek is gepromoveerd naar de categorie ‘hoofdelement’. Het dient niet enkel ter ‘opluistering’ van de mis maar wordt zelf evangelieverkondiger. Zo staat de muziek (m.n. zang) in de Lutherse traditie ‘naast de preek’. En de preek staat daar op bijna ‘sacramentele hoogte’. Woord en muziek bewerken de ‘communie’ tussen Christus en de ziel. Bijgestaan door een reeks bekwame cantores, musici en organisatoren (niet onbelangrijk, deze laatste categorie) krijgt de kerkmuziek in de 16de en 17de eeuw dan ook een enorme ‘boost’. Het gaat hier om muziek ‘geboren’ uit het Woord, en dus van meet af aan rhetorisch. Zonder Luther geen Bach. Wel is het zo, dat je moet vaststellen dat het met Bach ook ongeveer afgelopen is. Een hoogtepunt dat tegelijk een eindpunt is. Nadien vloeit de muziekstroom toch vooral verder buiten de kerk (spijts velen die gepoogd hebben de oerimpuls van Luther te behouden/revitaliseren). Vandaar een voorbeeld van een muzikale mis. De liturgie – en de muziek – wordt bepaald door de Evangelielezing: de bruiloft van Kana…

BWV 155: Mein Gott, wie lang, ach lange…

Deze cantate is geschreven voor de tweede zondag na Epifanie/Driekoningen. Dan wordt traditioneel het verhaal van de bruiloft te Kana gelezen, waar Jezus water in wijn verandert. Wij beginnen dan vaak wat te grinniken en flauwe grapjes te maken over water en wijn… Salomon Franck, de meermaals gelauwerde dichter van het Hof van Weimar niet. Hem interesseert het mirakel niet. Hij is getroffen door de symboliek van het gebeurde. Hij ziet er een ‘teken’ in, d.w.z. een verhaal dat een betekenis heeft die dieper gaat dan wat er zo op het eerste gezicht verteld wordt. Daarin is hij een betere bijbellezer dan wij. Want het verhaal presenteert zich ook zo. Het focust helemaal niet op het mirakel. Dat wordt en passant verteld. Het focust op een dialoog tussen Jezus en zijn moeder. Ze zijn op een feest, een bruiloftsfeest, en het gaat mis. De wijn is op. En de zorg van Maria en de reactie van Jezus thematiseren de spanning die er is tussen de menselijke hoop… en hoe het werkelijk gaat. Je verwacht/hoopt dat het feest gered zal worden, maar Jezus reageert niet meteen. Hij wacht tot ‘de tijd gekomen is’… En dan vloeit de vreugdewijn weer overvloedig (naar het woord van Franck). De cantate thematiseert precies dat gevoel: je ziet het mis gaan… De wijn is op. De feestvreugde stagneert. God doet niets. Is er nog hoop? Zal het nog ten goede keren?

Kyrie (recitatief); Mijn God, hoe lang nog…?

De sopraan somt op wat er met het leven gebeurt als ‘de wijn op is’… , een tekst vol verba defectiva : werkwoorden die het gemis aanduiden. Het donkerkloppend orgelpunt dat Bach eronder legt, zet deze klacht kracht bij…

Even lijkt het goed te komen, als ‘het woord’ valt: Freudenwein, een schitterende figuur schiet omhoog (laatste regel van de partituur hierboven) om meteen daarna vleugellam neer te storten. Zo is het in het leven… We zijn wel op een feest genodigd, maar de wijn is op (fragment van de volgende pagina)

BWV 155

Recitatief (S) Mein Gott, wie lang, ach lange? Des Jammers ist zuviel! Ich sehe gar kein Ziel der Schmerzen und der Sorgen. Dein süßer Gnadenblick hat unter Nacht und Wolken sich verborgen, die Liebeshand zieht sich, ach! ganz zurück; um Trost ist mir sehr bange. Ich finde, was mich Armen täglich kränket, das Tränenmaß wird stets voll eingeschenket, der Freudenwein gebricht; mir sinkt fast alle Zuversicht.

Mijn God, hoe lang, hoe lang nog? De ellende wordt met teveel ! ik zie geen einde aan mijn smarten en zorgen. Uw zoete genadeblik heeft zich verborgen achter nacht en wolken, uw liefdeshand trekt zich, ach! helemaal terug; Het is naar troost, dat ik smacht. Ik stel vast – en dagelijks voel ik de pijn – dat mijn beker altijd overvloeit van tranen En vreugdewijn is er niet; Mij zinkt de moed in de schoenen.

Bemoediging Blijf geloven, hou vol (arie: Du musst glauben)

Bezwerend, bemoedigend, troostend klinkt het. Het heeft nog het meest van een moeder of een vader, die een kind dat het even helemaal niet meer ziet zitten, vastpakt, op schoot neemt, heen en weer wiegt en zegt: Ach, het komt goed. Je hebt er eigenlijk geen redenen voor dat het waar zou zijn: ‘de wijn is op’. Je kunt het niet hard maken, ‘de wijn is op’. Maar toch geloof je het, weet je het zeker, blijf je vertrouwen… erop vertrouwen. De fagot mag soleren en de beide zangstemmen mogen alterneren en excelleren in dit troostrijke en appelerende muziekstuk. Hou vol, geef het niet op. Er komt een einde aan deze ‘trübe Zeit’.

Aria
Du mußt glauben, du mußt hoffen, du mußt Gott gelassen sein! Jesus weiß die rechten Stunden, dich mit Hülfe zu erfreun. Wenn die trübe Zeit verschwunden, steht sein ganzes Herz dir offen.	Je moet blijven geloven, geef het niet op, Laat God zijn gang maar gaan! De Heer weet echt wel wanneer hij je met zijn hulp moet verblijden. En als deze donkere tijd voorbij is staat zijn hele hart voor je open.

Verinnerlijking (tweede recitatief en aria)

U voelt dat het laatste woord nog niet gezegd is. Dat komt nog: Immers: het leven kan een aflopende zaak lijken, de elixer des levens (‘de wijn die het hart verheugt’) kan opraken, maar het kan ook – van het ene op het andere moment, het is een kwestie van ‘tijd’ – zo zijn dat door de tranen heen, de lach weer doorbreekt. Salomon Franck schuwt de overdrijving niet (we zijn in de barok): hij die water in wijn kan veranderen, kan ook tranen in vreugde omzetten, het bittere veranderen in honing etc…. Met beelden ontleend aan het Hooglied, stort in de tweede aria de ziel van de gelovige zich in de armen van die geliefde Heer, die dit voor hem bewerkt heeft: Jezus. Een taal die misschien ver van u afstaat, maar middels de muzikale vertolking van Bach is de gemoedsbeweging toch meevoelbaar. Wat heeft dit met de bruiloft van Kana te maken. Niets? Alles! Wil een trouwfeest ten diepste niet precies dit zijn, dat je viert dat je met elkaar verbonden bent, op leven en dood, kome wat komt: Lechaim!

BWV 155 – Bas recitatief en Sopraan aria
Recitatief (B) So sei, o Seele, sei zufrieden! Wenn es vor deinen Augen scheint, als ob dein liebster Freund sich ganz von dir geschieden; wenn er dich kurze Zeit verläßt, Herz! glaube fest, es wird ein kleines sein, da er für bittre Zähren den Trost- und Freudenwein und Honigseim für Wermut will gewähren! Ach! denke nicht, daß er von Herzen dich betrübe, er prüfet nur durch Leiden deine Liebe; er machet, daß dein Herz bei trüben Stunden weine, damit sein Gnadenlicht dir desto lieblicher erscheine; er hat, was dich ergötzt, zuletzt zu deinem Trost dir vorbehalten; drum laß ihn nur, o Herz, in allem walten!	Wees, o ziel, dus tevreden! Als je het gevoel hebt dat je dierbaarste vriend zich volkomen van je heeft afgekeerd als hij je korte tijd verlaat, hart! geloof maar vast dat het een kleinigheid zal zijn, want dat hij in plaats van bittere tranen de troost- en vreugdewijn en honingzeem in plaats van alsem zal schenken! Ach, denk niet dat hij je van harte pijn doet, hij beproeft slechts je liefde door je te laten lijden; hij maakt dat je hart in droeve uren weent zodat je zijn genadelicht des te lieflijker vindt; hij heeft dat waarvan je geniet op het laatst als troost voor je weggelegd; laat hem dus, o hart, in alles regeren!
Aria (S) Wirf, mein Herze, wirf dich noch in des Höchsten Liebesarme, daß er deiner sich erbarme. Lege deiner Sorgen Joch, und was dich bisher beladen, auf die Achseln seiner Gnaden.	Aria (S) Werp je, mijn hart, werp je toch in de liefdesarmen van de Hoogste, opdat hij zich over je ontfermt. Leg het juk van je zorgen en wat nu nog op je drukt, op de schouders van zijn genade.

Prachtig wordt alles samengevat in het slotkoraal. Een vertolking van het sterkste punt van Luthers theologie: Zelfs als je de indruk hebt dat God ver weg is, niets hoort, je aan je lot overlaat… trap daar niet in. Dat is namelijk niet zo: Hij is nabij. Ja, zelfs als je eigen hart je tegenspreekt, laat je er niet door inpakken: God is ‘meerder dan je hart’. Klamp je vast aan het Woord, dat ‘mens geworden is’ en onder ons heeft gewoond, geleefd en heeft laten zien wat een mens – ieder mens – waard is. Hij geeft er z’n leven voor… Dat is wat God ons zeggen wil. Hoor, hoe fraai Masaaki Suzuki zijn musici deze boodschap laat neerleggen.

BWV 155
Ob sichs anließ, als wollt er nicht, laß dich es nicht erschrecken, denn wo er ist am besten mit, da will ers nicht entdecken. Sein Wort laß dir gewisser sein, und ob dein Herz spräch lauter Nein, so laß doch dir nicht grauen.	Al lijkt het, alsof hij niet wil laat dat je niet afschrikken, want waar hij je het meest nabij is, dat houdt hij verborgen. Zijn woord: durf daarop vertrouwen, en zelfs als je in hart een ‘neen’ gevoelt, wees ook daarvan niet ontsteld.

Zondag van de bruiloft te Kana, 2021, Dick Wursten

Wilt u het verhaal van de bruiloft nog eens horen? Hier is het: